Powstanie listopadowe (29 XI 1830-X 1831) było uwarunkowane czynnikami wewnętrznymi (ograniczanie swobód obywatelskich zagwarantowanych w konstytucji Królestwa Polskiego, kryzys gospodarczy) i zewnętrznymi (rewolucja w Belgii, groźba użycia wojska Królestwa do jej tłumienia). Spiskowcy ze Szkoły Podchorążych Piechoty, którzy swym atakiem na Belweder, siedzibę naczelnego wodza W. Ks. Konstantego, rozpoczęli powstanie listopadowe, nie mieli jasno sprecyzowanego programu. Cele formułowano ogólnie: „Wypędzimy Moskali z Warszawy, damy hasło powstania, naród przystąpi do rewolucji, a sejm ją uzna”.

Powstańcy nie wyłonili z własnego grona ośrodka władzy. Naczelną władzą państwową pozostała Rada Administracyjna, skłonna do ugody z carem Mikołajem I. Rada przekształciła się w Rząd Tymczasowy 1], który zwołał Sejm (18 XII 1830 r.). Ten jednomyślnie uznał powstanie za dzieło narodu, a 25 I 1831 r. podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I i rodziny Romanowów. W uchwale uznano tron polski za wakujący, co zmusiło sejm do dalszych zmian w konstytucji Królestwa Polskiego.

29 stycznia Sejm podjął uchwałę o Rządzie Narodowym, w której za nieważne uznano postanowienia konstytucji, dotyczące związku Królestwa z Rosją. Uchwała wprowadziła normy regulujące zasady ustrojowe państwa. Władza królewska została podzielona pomiędzy Sejm a Rząd Narodowy. Sejm posiadał uprawnienia zwierzchnie – był on najwyższym organem reprezentującym suwerenną władzę narodu. Uprawnienia te potwierdziła uchwała z 8 lutego, zobowiązująca duchowieństwo, wojskowych i urzędników państwowych, a także gminy i miasta do składania przysięgi Sejmowi. Rząd był podporządkowany Sejmowi; otrzymał takie uprawnienia monarchy jak: obowiązek ogłaszania praw, rozporządzanie dochodami zatwierdzonymi przez Sejm. Wykonanie „praw i postanowień” powierzone zostało ministrom, którzy mieli prawo zasiadać w rządzie z głosem doradczym. Prezesem pięcioosobowego rządu został ks. Adam Jerzy Czartoryski, a ponadto w jego skład weszli: Wincenty Niemojowski, Teofil Morawski, Stanisław Barzykowski i Joachim Lelewel. Powołano następujących ministrów: wyznań religijnych i oświecenia publicznego, przychodów i skarbu, wojny, spraw wewnętrznych i policji, sprawiedliwości i spraw zagranicznych.

Wydarzenia w Królestwie Polskim nie pozostały bez reakcji Mikołaja I, który był zwolennikiem militarnego rozwiązania konfliktu z Polakami. Na początku lutego wojska rosyjskie, dowodzone przez feldmarszałka Iwana Dybicza, rozpoczęły ofensywę, przekraczając granicę Królestwa Polskiego.

• Ajnenkiel A., Historia sejmu polskiego, t. 2, cz. 1, W dobie rozbiorów, Warszawa 1989;
• Historia państwa i prawa Polski, t. 3, Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981;
• Kieniewicz, S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992;
• Skowronek J., Powstanie listopadowe 1830-1831: refleksja historyczna, Warszawa 1985.