Tradycja składania przysięgi homagialnej, czyli przysięgi na wierność panującemu władcy przez jego poddanych, sięga wieków średnich. W XVIII w. taką przysięgę składano ostatniemu królowi polskiemu Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Natomiast po powołaniu Księstwa Warszawskiego jego mieszkańcy podpisywali homagium na wierność elektorowi saskiemu Fryderykowi Augustowi.

W Królestwie Polskim do składania przysięgi na wierność panującemu zobowiązywał wszystkich obywateli Statut Organiczny wydany 19XI/1XII 1815 r. przez cesarza rosyjskiego i jednocześnie króla polskiego Aleksandra I. Po jego śmierci w 1825 r. obywatele Królestwa Polskiego złożyli przysięgę na wierność nowemu władcy, cesarzowi Mikołajowi I. Z chwilą jego detronizacji jako króla polskiego na Sejmie nadzwyczajnym 25 I 1831 r., obywateli automatycznie zwolniono z obowiązku składania przysięgi, a samą przysięgę anulowano. Władze ustawodawcze Królestwa – Izba Poselska i Senat – przejęły wówczas kompetencje panującego i od tego momentu stały się reprezentantem całego narodu, a ponieważ działały w jego imieniu, winny podzielić się odpowiedzialnością z całym społeczeństwem. Właśnie temu miało służyć wprowadzenie obowiązku złożenia przysięgi homagialnej na wierność narodowi i władzom przez wszystkich obywateli Królestwa Polskiego.

Uchwałę o przysiędze homagialnej podjęto 8 II 1831 r. na połączonym posiedzeniu obu izb: Izby Poselskiej i Senatu. Podpisali ją: marszałek Izby Poselskiej Władysław Ostrowski, prezydujący w senacie Ignacy Miączyński, a także sekretarze obu izb: Ksawery Czarnocki i Julian Ursyn Niemcewicz.

Przyjęcie i wypracowanie ostatecznego kształtu tej uchwały poprzedziła kilkudniowa debata sejmowa, rozpoczęta już 26 I 1831 r., podczas której starły się różne poglądy, bardziej i mniej radykalne. Ostateczną redakcję przyjęto głosami 65 posłów i 17 senatorów „za”, przy 8 przeciwnych w sejmie i 2 w senacie. Ustawa określała ustrój polityczny Polski jako monarchię konstytucyjno-reprezentacyjną, uznała przysięgę złożoną byłemu królowi za rozwiązaną, nakładała na każdego mieszkańca Królestwa obowiązek wykonania przysięgi Sejmowi na wierność ojczyźnie i narodowi, a także władzom narodowym, czyli Rządowi Narodowemu. Obowiązek przysięgi nałożono na wszystkich mieszkańców płci męskiej, którzy ukończyli 18 rok życia. Objęci nim zostali także funkcjonariusze i inni obywatele Królestwa zatrudnieni lub mieszkający w obwodzie Wolnego Miasta Krakowa.

Termin wykonania przysięgi został określony w uchwale na sześć tygodni od momentu otwarcia ksiąg wpisu, ale był później kilkakrotnie przedłużany.

Zgodnie z uchwałą i zarządzeniami wykonawczymi księgi homagialne zostały otwarte dla ogółu ludności i funkcjonariuszy państwowych w komisjach wojewódzkich, w biurach komisarzy obwodowych, w urzędach municypalnych, w gminach, a także niektórych urzędach centralnych. Stałymi elementami ksiąg była informacja o miejscu i dacie otwarcia ksiąg, tekst uchwały sejmowej z 25 I 1831 r. o detronizacji cara jako króla polskiego, uchwała sejmowa o przysiędze z 8 II 1831 r. i jej rota, podpisy, a w wypadku osób niepiśmiennych, krzyżyki przy nazwiskach wpisanych przez urzędnika lub duchownego. Kontrole nad składaniem przysięgi sprawowały władze terenowe, centralne i resortowe oraz Rząd Narodowy. Księgi i protokoły wykonanej przysięgi miały charakter ksiąg wieczystego przechowywania i przesyłane były po wypełnieniu, zgodnie z uchwałą sejmową, bezpośrednio lub za pośrednictwem komisji rządowych – ówczesnych ministerstw, do archiwum Senatu mieszczącego się na Zamku Królewskim w Warszawie. Władze rządowe przywiązywały szczególną wagę do tego, by przysięgę homagialną złożyli funkcjonariusze państwowi wszystkich szczebli. Na dowód wykonania przysięgi urzędnicy, zgodnie z zarządzeniem Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, zobowiązani zostali do brania specjalnych zaświadczeń, osoby prywatne natomiast otrzymywały je jedynie na własne żądanie.

W czasie akcji składania przysięgi homagialnej na części terytorium Królestwa Polskiego toczyły się działania wojenne. Stąd wynikały bardzo duże trudności władz polskich ze zorganizowaniem homagium na terenach zajmowanych przez wojska rosyjskie. Na przykład w woj. augustowskim, na którego teren już 5 II 1831 r. wkroczyły wojska nieprzyjacielskie, złożenie przysięgi stało się niemożliwe do przeprowadzenia; pomimo ogromnych trudności niektórzy urzędnicy starali się dopełnić tego obowiązku na innych terenach.

Po upadku powstania listopadowego księgi homagialne, przechowywane w archiwum Senatu, zostały przejęte przez władze okupacyjne i miały być wykorzystywane do celów śledczych.

• Ramotowska F., Przysięga i księgi homagialne narodu polskiego roku 1831, „Archeion”, t. 85, s. 91-127;
• Ramotowska F., Uchwała sejmu Królestwa Polskiego z r. 1831 o przysiędze homagialnej narodu, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 2, 1987, s. 39-72.