Po stłumieniu powstania listopadowego władze rosyjskie wprowadziły w Królestwie Polskim Statut Organiczny (14/26 II 1832 r.). Obowiązywanie konstytucji z 1815 r. zostało zawieszone. Wraz z ograniczeniem ustrojowej odrębności Królestwa zlikwidowano polskie wojsko jako odrębną strukturę. Rozwiązaniu polskiego wojska towarzyszyły represje wobec wyższych wojskowych, którzy wzięli udział w powstaniu listopadowym. Amnestii nie podlegała także wyższa kadra z korpusów, które nie złożyły broni po kapitulacji Warszawy, tylko przekroczyły granicę Królestwa (korpusy dowodzone przez generałów: Girolamo Ramorino, Henryka Kamieńskiego, Karola Różyckiego i Macieja Rybińskiego). Zabroniono im powrotu do kraju oraz przyjazdu na terytorium Cesarstwa Rosyjskiego. Zakazano im noszenia odznaczeń i stopni wojskowych nadanych przez powstańczy Rząd Narodowy. Wojskowi podlegali jurysdykcji sądów powszechnych.

Pobór Polaków do rosyjskiego wojska został przeprowadzony na podstawie trzech aktów prawnych: Statutu Organicznego, postanowienia Rady Administracyjnej z 19 IV/1 V 1832 r. oraz prezentowanych tu „Prawideł”. Artykuł 20 Statutu Organicznego stwierdzał: „Wojsko w Imperium i Królestwie składa się w jedną całość bez rozróżniania wojsk rosyjskich i polskich”. Na mocy postanowienia Rady Administracyjnej z 1832 r. wszyscy wojskowi niższych stopni zostali wcieleni do armii rosyjskiej, bez rozróżnienia na tych, którzy byli w wojsku przed powstaniem oraz tych, którzy przyłączyli się dopiero w trakcie powstania. Wyjątkiem byli chłopi, którzy po powrocie z Prus i Austrii zajęli się uprawą swojej ziemi. Pozostali powracający do kraju pod przymusem byli wcielani do rosyjskiego wojska. W przypadku odmowy złożenia przysięgi karani byli karą chłosty, która niekiedy kończyła się śmiercią. Również osoby cywilne, skazane przez sądy wojenne za pomoc powstańcom lub tylko podejrzane o udział w powstaniu, skazywane były na służbę w rosyjskim wojsku. Nieletnich chłopców-sieroty po powstańcach kierowano do tzw. zakładów kantonalnych w głębi Rosji, gdzie byli szkoleni do służby wojskowej.

Prezentowany dokument to zarządzenie wydane przez namiestnika Królestwa Polskiego gen.-feldmarszałka Iwana Paskiewicza dotyczące zasad przeprowadzenia przymusowego zaciągu żołnierzy i oficerów byłego wojska polskiego do armii rosyjskiej. 85 paragrafów (zgrupowanych w rozdziałach: Rozporządzenia przygotowawcze, O składzie i obowiązkach Delegacyj Zaciągowych, O składzie i czynnościach Kommisyj Zaciągowych) szczegółowo określało zasady przeprowadzenia poboru. Wszyscy wójtowie gmin i burmistrzowie miast otrzymali polecenie ułożenia dokładnych list imiennych wojskowych niższych stopni znajdujących się w ich gminach i miastach. Na listach mieli znaleźć się wszyscy żołnierze, zarówno służący w wojsku już przed „rokoszem”, jak i ci, którzy „przez rząd buntowniczy do służby powołani zostali”, a także oficerowie mianowani przez dowódców powstańczych. Ze spisu zostali wyłączeni żołnierze, którzy przez wybuchem powstania służyli dłużej, niż 15 lat. Listy imienne miały zawierać informację, ile czasu i w jakiej formacji służył każdy z żołnierzy. Ze spisu wyłączono także tych, którzy po powstaniu weszli do służby cywilnej w Królestwie Polskim oraz niezdolnych do dalszej służby wojskowej z powodu kalectwa, oraz takich, którzy mieli majątek zapewniający ich utrzymanie: nieruchomość w mieście lub gospodarstwo rolne na własność. Jako „osiadłych” potraktowano również chłopów pracujących na cudzej ziemi w gruntach prywatnych. Kolejną informacją zawartą w spisach miał być status żołnierzy (czyli kto z nich jest szlachcicem, synem oficera bądź urzędnika cywilnego lub osoby mającej rosyjskie lub polskie odznaczenia). Do spisów miały być dołączone dokumenty potwierdzające status społeczny żołnierza. Dowody te miały być weryfikowane przez komisje wojewódzkie. Wójtowie i burmistrze otrzymali dwutygodniowy termin przygotowania spisów. Mieli też zapobiegać ucieczkom osób podlegających spisowi i dopilnować, by wszyscy oni stawili się w określonym terminie przed delegacją zaciągową.

Delegacje zaciągowe miały składać się z oficerów niższego stopnia z Armii Czynnej (zalecane było, by znali język polski) i Korpusu Weteranów, lekarza wojskowego, wójta gminy lub burmistrza miasta, komisarza obwodowego lub jego zastępcy. Miały one przeprowadzać spis w każdej gminie oddzielnie, weryfikować, czy przedstawiono im wszystkie osoby spisane na listach oraz sprawdzać, czy spisani, jako niezdolni do służby, rzeczywiście obarczeni są kalectwem uniemożliwiającym wcielenie do wojska. Przy sprawdzaniu spisów przez delegację zaciągową mieli być obecni sołtysi ze wszystkich wsi, aby poświadczać prawdziwość składanych oświadczeń. W przypadku wątpliwości delegacja miała wyjaśniać sprawę na miejscu. Z każdej gminy miał zostać sformowany oddział, który pod strażą miał być skierowany do określonego zakładu wojskowego. Żywność na drogę miały zapewnić żołnierzom gminy i miasta, z których ci pochodzili. Listy miały być sporządzone w dwóch egzemplarzach: po polsku i po rosyjsku.

W miastach wojewódzkich miały powstać wyższe komisje zaciągowe. W Warszawie utworzono aż dwie takie komisje, jedną dla miasta, drugą dla województwa mazowieckiego. Na czele wojewódzkiej komisji zaciągowej stanął naczelnik wojenny, a w jej składzie znaleźli się: oficer sztabowy Armii Czynnej, oficer sztabowy Korpusu Weteranów, lekarz wojskowy i członek komisji wojewódzkiej. Wojewódzkie komisje zaciągowe miały z kolei kontrolować prawidłowość procedur przeprowadzonych przez delegacje zaciągowe.

Komisja zaciągowa miała uczestniczyć w przejmowaniu żołnierzy z różnych miast i gmin do poszczególnych pułków oraz przekazywać wójtom i burmistrzom listy uznanych za niezdolnych do służby. Wszelkie czynności zaciągowe miały zostać przeprowadzone w ciągu trzech miesięcy od dnia ich rozpoczęcia.

W przypadku niestawienia się na miejsce spisu lub ucieczki z zakładu, żołnierze mieli być uznawani za zbiegów i podlegać sądownictwu wojennemu. Osoby cywilne pomagające im podczas ucieczki miały być sądzone według praw Królestwa Polskiego. Wszyscy żołnierze polskiego wojska powstańczego, którzy jeszcze przed ogłoszeniem „Prawideł” dobrowolnie wstąpili do wojska rosyjskiego, mieli zachować przywileje nadane im w momencie wstępowania. Po ogłoszeniu przepisów nie było już możliwości dobrowolnego powrotu do wojska. Do „Prawideł” dołączono formularze, według których miały być sporządzone spisy, wykaz chorób uniemożliwiających wcielenie do wojska oraz spis wszystkich wyznaczonych delegacji i komisji, z określeniem miejsca ich urzędowania i podlegającego im zasięgu terytorialnego.

• Historia państwa i prawa Polski, t. 3, Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981;
• Kozłowski E., Armia, [w:] Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815-1864, pod red. W. Kuli i J. Leskiewiczowej, Wrocław 1979;
• Kozłowski E., Służba Polaków w szeregach armii rosyjskiej (1832-1862), [w:] połeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku, t. 6, Warszawa 1974, s. 109-128.