Jesienią 1831 r., po upadku powstania listopadowego, granice państw ościennych, Prus i Austrii przekroczyło niemal 30 tys. żołnierzy, podoficerów i oficerów wojsk powstańczych. Żołnierze i podoficerowie zostali objęci amnestią (z licznymi wyjątkami), wielu z nich powróciło do miejsc zamieszkania. Liczni powstańcy wykluczeni z amnestii, a także wyżsi dowódcy, zdecydowali się na emigrację. Najliczniejsze skupiska emigrantów polskich powstały we Francji, Saksonii i innych krajach niemieckich, Belgii, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, mniejsze w Algierii, Turcji, Hiszpanii i na Bliskim Wschodzie. Polscy emigranci nie utworzyli jednolitego ruchu, skupiającego Polaków. Emigracja podzielona była na liczne frakcje i zwalczające się wzajemnie obozy. Pierwsze lata emigracji (1831-1834) były najbogatsze w wydarzenia. Później nastąpił okres pewnej stabilizacji organizacyjnej i ideowej. Ukształtowały się dwa zasadnicze nurty: konserwatywno-monarchistyczny (Hotel Lambert) oraz republikańsko-demokratyczny (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Gromady Ludu Polskiego).

Prezentowany tu dokument to wystąpienie gen. Macieja Rybińskiego podczas uroczystości rocznicowych zorganizowanych przez polskich emigrantów w Paryżu, 29 XI 1844 r., w 14. rocznicę wybuchu powstania listopadowego.

Rozpoczynając przemowę do rodaków-emigrantów gen. Rybiński zaznaczył: „Jesteśmy, gdzie być nie chcieliśmy, gdzie być nie powinniśmy”. Stwierdził, że błędy Polski przedrozbiorowej doprowadziły kraj do upadku, nie nazwał ich jednak wprost, a tylko odwołał się do wiedzy swoich słuchaczy. Zdaniem Rybińskiego dawni powstańcy przenieśli do Paryża wady Polski i Polaków z kraju: podziały polityczne, wzajemne nieuznawanie się stronnictw. Niepowodzenie powstania listopadowego Rybiński tłumaczył także niechęcią dowódców do rozszerzenia walki na wszystkie warstwy społeczne. Jego zdaniem błędem było oczekiwanie wyłącznie na pomoc z innych krajów. W dalszej części wystąpienia Rybiński skrytykował działające na emigracji polskie ugrupowania, oskarżył je o to, że „najzupełniej straciły pojęcie swej polskiej, europejskiej natury”. Uznał, że działalność emigrantów jest dla sprawy polskiej bardziej szkodliwa, niż „zwyczajna, pospolita zdrada”. Zadeklarował też zdecydowaną wiarę w odrodzenie Polski: „naówczas, kiedy wszystkie jej siły i myśli obejmie jeden, ogólny, mocny kierunek - kierunek, który będzie umiał odpowiedzieć wszystkim wymaganiom, który przedstawia najwłaściwsze pojęcie Polski i Europy, naznaczy właściwe działanie”.

Autor publikowanego wystąpienia, gen. Maciej Rybiński (1784-1874), ostatni wódz naczelny powstania listopadowego, urodził się w Sławucie na Wołyniu, jako syn nadzorcy tamtejszej stadniny książąt Sanguszków. Przez kilka lat studiował na Uniwersytecie Lwowskim, najpierw na Wydziale Filozoficznym, później - Prawnym. W marcu 1807 r. przedostał się do Warszawy, by przyłączyć się do wojsk Napoleona. Został umieszczony, jako ordynans, w sztabie gen. Louisa Gabriela Sucheta, następnie w wojsku Księstwa Warszawskiego. Uczestniczył w walkach pod Radzyminem, Ostrówkiem, Sandomierzem. Za udział w kampanii 1809 r. został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Brał udział w wyprawie na Moskwę w 1812 r., a od 1815 r. był w armii Królestwa Polskiego, gdzie sprawował coraz wyższe stopnie; jesienią 1830 r. był pułkownikiem. Nie był wtajemniczony w spisek w Szkole Podchorążych Piechoty. Do stolicy przybył dopiero na początku grudnia. Od lutego 1831 r. uczestniczył w walkach powstańczych (Grochów, Olszynka, Białołęka). Objął dowództwo 1. dywizji piechoty. Jego dywizja uczestniczyła w walkach na Mazowszu, Lubelszczyźnie, a na początku września 1831 r. dotarła do Warszawy. Gen. Rybiński uczestniczył w rozmowach z gen. Fiodorem Bergiem, dotyczących warunków kapitulacji stolicy. 10 września Rząd Narodowy powierzył Rybińskiemu funkcję wodza naczelnego; awansowano go wówczas na generała dywizji. Jako wódz naczelny Rybiński nie prowadził walk, bez wahania przyjmował liczne wnioski o dymisję, składane przez oficerów (w czasie dowództwa Rybińskiego stan armii zmniejszył się o połowę) i hojnie nadawał krzyże Virtuti Militari. Po upadku powstania, na początku października 1831 r., gen. Rybiński przez Prusy udał się do Francji, której rząd udzielił mu zgody na zamieszkanie w Paryżu i nadał stałe miesięczne uposażenie.

Gen. Maciej Rybiński włączył się w polityczne życie emigracji. Występował jako ostatni legalny wódz naczelny powstania i aspirował do tytułu prezesa Rządu Narodowego. Demonstrował wrogość wobec innych osobistości emigracyjnych: Adama Jerzego Czartoryskiego, Bonawentury Niemojewskiego i Joachima Lelewela, choć nie precyzował swoich poglądów ani nie przedstawił własnego programu. Bezskutecznie próbował zainteresować polityków angielskich sprawą polską. W 1842 r. Rybiński założył Stronnictwo Wojskowe, nie związane z żadnym ze stronnictw emigracyjnych, i sam stanął na jego czele. Liczył na to, że polscy emigranci podporządkują się mu jako ostatniemu wodzowi naczelnemu. Stronnictwo Wojskowe nie znalazło szerszego poparcia wśród emigrantów, liczyło zaledwie kilkuset członków, miało swoje oddziały we Francji, Anglii, Belgii, Szwajcarii, Algierze i Stanach Zjednoczonych. W czasie Wiosny Ludów Rybiński bezskutecznie próbował stworzyć legion polski, starając się o poparcie kolejno u władców Prus, Galicji, Sardynii i Toskanii.

• Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji, Łódź 1986;
• Kalembka S., Wielka Emigracja 1831-1863, Toruń 2003;
• Moje przypomnienia od urodzenia. Pamiętniki Macieja Rybińskiego ostatniego wodza powstania listopadowego, wybór i wstęp Z. Frasa i N. Kasparka, Wrocław 1993;
• Przewalski S., Generał Maciej Rybiński, ostatni wódz naczelny powstania listopadowego, Wrocław 1949;
• Zacharewicz Z., Rybiński Maciej, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 33, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991-1992, s. 340-348.