Klub Patriotyczny zwany też Towarzystwem Patriotycznym (II), działający w czasie powstania listopadowego, nawiązywał swą nazwą do Towarzystwa Patriotycznego (I) – tajnej organizacji założonej przez Waleriana Łukasińskiego. Klub został utworzony 1 XII 1830 r. i zrzeszał przedstawicieli inteligencji warszawskiej (poetów, pisarzy, nauczycieli, dziennikarzy). Obok zwolenników radykalnych reform społecznych i politycznych w Towarzystwie znaleźli się działacze o poglądach umiarkowanych skupieni wokół jego prezesa Joachima Lelewela.

2 XII 1830 r. odbył się wiec Towarzystwa, któremu przewodniczył Ksawery Bronikowski. Głównymi mówcami byli Maurycy Mochnacki i Ludwik Nabielak. Pierwszy z nich żądał stanowczych kroków rewolucyjnych i pojmania wielkiego księcia Konstantego; Nabielak zaś postulował ogłoszenie w całym kraju powstania narodowego. W tym samym czasie przedstawiciele Rady Administracyjnej udali się na negocjacje z Konstantym. Porozumieniu ostro sprzeciwili się działacze Klubu Patriotycznego, żądając rozwiązania rządzącej Rady Administracyjnej. Jednak 3 XII 1830 r. czterech z nich zostało przyjętych w skład tejże Rady (Maurycy Mochnacki, Ksawery Bronikowski, Andrzej Plichta, Kazimierz Machnicki).

Jeszcze tego samego dnia, podczas przemówienia Mochnackiego w Radzie, na którym oskarżył Józefa Chłopickiego o zdradę, doszło do sporu między działaczami Klubu a zwolennikami nastawionego prorosyjsko Aleksandra Wielopolskiego. W wyniku tego sporu rozwiązano Radę Administracyjną, a w jej miejsce powołano Rząd Tymczasowy [ink do nr 1]. Rząd ten usankcjonował konwencję podpisaną z Konstantym i wypuścił go z kraju. Wydał też uniwersał zwołujący sejm w składzie przedrewolucyjnym na 18 XII 1830 r.

Jednocześnie w Warszawie i na prowincji zaczęło nasilać się żądanie detronizacji cara. Wyrazicielem tych żądań stał się poseł Roman Sołtyk, wiceprezes Klubu Patriotycznego, który 20 I 1831 r. odczytał swój wniosek o detronizację cesarza Rosji. 25 I 1831 r., pod naciskiem posłów z Towarzystwa Patriotycznego sejm ogłosił akt detronizacji Mikołaja I.

Miesiąc później (26 II 1831 r.) wodzem powstania został gen. Jan Skrzynecki, przeciwnik Rządu Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego.

Do końca kwietnia 1831 r. Towarzystwo Patriotyczne było mało widoczne. Liczba członków spadła do 47 osób, nie przejawiających żadnej aktywności politycznej. Było to spowodowane tym, że część klubistów walczyła na froncie (Ludwik Nabielak, Kamil i Maurycy Mochnaccy, Seweryn Goszczyński, ks. Kazimierz Aleksander Pułaski), reszta zaś „po prostu poznikała”. O istnieniu Klubu przypominał Jan Nepomucen Janowski, który publikował protokoły z obrad Towarzystwa. Momentem korzystnym dla Klubu był powrót do stolicy dawnych jego członków: księży – Aleksandra Kazimierza Pułaskiego i Ignacego Szynglarskiego, a także Tadeusza Krępowieckiego i Ksawerego Bronikowskiego. Oni właśnie zreorganizowali władze Towarzystwa Patriotycznego (wiceprezesem został Walenty Zwierkowski) i nadali jego działalności politycznej nowego rozmachu. 4 VII 1831 r. Ludwik Królikowski i ksiądz Józef Gacki wysunęli projekt utworzenia przy Towarzystwie Patriotycznym „Komitetu Nieustającego”, który miałby wykrywać zdrajców oraz ludzi unikających udziału w powstaniu. Projekt ten został jednak storpedowany. Przyjęto natomiast wniosek Wincentego Krasińskiego, nawołujący do powszechnej czujności i piętnowania zdrajców.

Aktywizacja Towarzystwa Patriotycznego zaniepokoiła działaczy „stronnictwa arystokratyczno-dyplomatycznego” oraz Skrzyneckiego. 5 VIII 1831 r. postawiono przed sądem wojennym Tadeusza Krępowieckiego, działacza Towarzystwa, oskarżając go o niewykonanie rozkazu. Doszło do ostrych sporów, w efekcie których sprawa Krępowieckiego została przekazana sądowi cywilnemu. 6 VIII 1831 r. Skrzynecki desygnował na gubernatora Warszawy gen. Henryka Dembińskiego, który zagroził Towarzystwu, że je rozpędzi, a głowy „członków spaść mogą”.

Ta sytuacja, a także fakt prowadzenia rozmów przez władze naczelne powstania z Rosjanami, spowodowały, że Towarzystwo Patriotyczne zorganizowało demonstrację mającą zmusić rząd do zmiany prowadzenia wojny oraz ukarania zdrajców i ludzi „zbrodniczo nieudolnych”. 15 VIII 1831 r. demonstracja dotarła na plac Zamkowy, gdzie domagano się kary śmierci nie tylko dla zdrajców, ale także dla Skrzyneckiego i Czartoryskiego oraz innych konserwatystów. Stłumieniem tych rozruchów zajął się gen. Jan Krukowiecki, mianowany przez sejm prezesem Rządu Narodowego. Walka ugrupowań politycznych, która 15 sierpnia osiągnęła szczytowe natężenie, zakończyła się opanowaniem sytuacji przez konserwatywną generalizację. Przywódcy Towarzystwo Patriotycznego zostali oddani pod Sąd Wojenny Nadzwyczajny, nie zdelegalizowano jednak samego Towarzystwa. Na wolności pozostała grupa Mochnackiego i Lelewela, licząca ciągle na pomoc Krukowieckiego. Jednak już 17 VIII 1831 r. nowy dyktator powstania gen. Krukowiecki rozwiązał Towarzystwo i aresztował kilku jego członków.

Prezentowana lista imienna pochodzi z okresu schyłkowego działalności Towarzystwa (sierpień 1831 r.), kiedy to liczyło ono najwyższą liczbę członków, bo aż 499. Lista zawiera imiona i nazwiska członków Klubu (Towarzystwa) wraz z krótkimi adnotacjami o nich. Znajdują się tu wszystkie osoby wymienione w niniejszym komentarzu. Listę otwiera Joachim Lelewel - prezes Towarzystwa (1786-1861, historyk, polityk, ideolog demokracji polskiej; 19 I 1831 r. został prezesem Towarzystwa Patriotycznego, w grudniu 1831 r. stanął na czele Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu), po nim następują Mochnaccy: Bazyli (1777-1844, ojciec Maurycego, działacz polityczny w powstaniu listopadowym, należał do radykałów, 23 I 1831 r. wystąpił w Towarzystwie Patriotycznym z wnioskiem o powołanie sądów przysięgłych) i Maurycy (1803-1834, syn Bazylego, działacz polityczny, publicysta i krytyk literacki, walczył pod Ostrołęką). Na liście znaleźli się także m.in.: Ludwik Nabielak (1804-1883, belwederczyk, działacz demokratyczny Wielkiej Emigracji, towiańczyk, literat, współzałożyciel Towarzystwa Patriotycznego; wszedł w skład delegacji do Chłopickiego domagającej się realizacji postulatów Klubu, walczył w bitwach pod Grochowem, Iganiami, ranny pod Ostrołęką), Tadeusz Krępowiecki (1798-1847, rewolucyjny demokrata, radykał, zwolennik ustroju republikańskiego, późniejszy współtwórca Towarzystwa Demokratycznego Polskiego), Piotr Wysocki (1797-1874, por., na czele podchorążych rozpoczął powstanie listopadowe, walczył w bitwie pod Grochowem, ranny podczas obrony Warszawy - dostał się do niewoli), Kamil Mochnacki (1806-1833, brat Maurycego, działacz emigracyjny we Francji, walczył pod Okuniewem i Wawrem, dwukrotnie ranny; prowadził wywiad wojskowy w obozie Dybicza), Seweryn Goszczyński (1801-1876, poeta, pisarz, działacz polityczny, uczestnik ataku na Belweder, walczył pod Stoczkiem), ks. Kazimierz Aleksander Puławski lub Pułaski (właściwie Antoni Felicjan, w zakonie Aleksander, Kazimierz, 1800-1838, pijar, wraz z Mochnackim i Krępowieckim wszedł do Komisji Statutowej Towarzystwa, był jednym z czterech jego wiceprezesów, walczył na Wołyniu, współtwórca Towarzystwa Demokratycznego Polskiego) i inni.

• Oppman E., Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830-1831, Warszawa 1937;
• Rostocki Wł., Elementy postępowe w ideologii politycznej i w ustroju powstania listopadowego, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 7, 1955, z. 2, s. 163-202;
• Zajewski W., Powstanie listopadowe 1830-1831. Polityka-Wojna- Dyplomacja, Toruń 2002;
• Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830-1831, Gdańsk 1967.