Po upadku powstania listopadowego w 1831 r. cesarz Rosji Mikołaj I wydał rozkaz wybudowania w Warszawie twierdzy - Cytadeli Aleksandrowskiej, popularnie nazywanej Cytadelą Warszawską. Na jego decyzję wpływ miały doświadczenia wyniesione z wydarzeń minionego powstania. Władze carskie nie były dobrze przygotowane do stłumienia buntu w stolicy Królestwa Polskiego. Wojsko stacjonujące w mieście nie miało skutecznego punktu oparcia, z którego mogłoby podjąć działania zbrojne, dlatego po przyłączeniu się ludności stolicy do spiskowców, musiało wycofać się z miasta. W Warszawie brakowało obiektu, który będąc miejscem skoszarowania wojska, byłby jednocześnie strategicznym punktem oporu, poprzez utrzymywanie go w stanie ciągłej gotowości, a także poprzez lokalizację w jego obrębie magazynów z bronią, arsenałów i schronów.

Cytadela Aleksandrowska łączyła w sobie funkcje militarno-obronne z polityczno-represyjnymi. Mury twierdzy wyposażone zostały w armaty wycelowane w kierunku Starego i Nowego Miasta. Zasięg rażenia wynosił ok. 1500 m, co w przypadku użycia broni doprowadziłoby do zniszczenia nie tylko tego rejonu, ale też płn.-zach. części Żoliborza. Ponadto w obrębie warowni zostało umiejscowionych kilka instytucji będących narzędziem represji carskich: X Pawilon - główne więzienie śledcze w Królestwie Polskim, Komisja Śledcza - organ powołany do ścigania wszelkich przejawów nielojalności i braku uległości względem cara, a także sąd wojenny.

Budowa twierdzy pochłonęła ogromne środki finansowe. Naczelnik Inżynierów Zachodniego Okręgu i generalny budowniczy fortec w Królestwie Polskim gen., Iwan Dehn oszacował je na sumę 8,5 mln zł., którą w ramach dodatkowych represji, obciążeni zostali mieszkańcy stolicy. Budowa wymagała ponadto zaangażowania ogromnej ilości robotników. Prowadzenie budowy powierzono prywatnym przedsiębiorcom budowlanym, którzy sprowadzali z Rosji robotników - fachowców. Do mniej odpowiedzialnych prac zatrudniano robotników sezonowych.

21 X/3 XI 1831 r. hr. Aleksander Czernyszew, Szef Sztabu Generalnego i minister wojny, przekazał namiestnikowi Królestwa Polskiego Iwanowi Paskiewiczowi rozkaz o budowie Cytadeli Warszawskiej. 1/13 III 1832 r. zatwierdzona została Warszawska Drużyna Inżynieryjna, która otrzymała zadanie opracowania i organizacji budowy twierdzy. Projekt przedstawiony 19 IV/1 V 1832 r. został zatwierdzony przez cesarza Mikołaja I w miesiąc później. Mikołaj I nazwał Cytadelę - Aleksandrowską, na cześć swego brata, twórcy Królestwa Polskiego cesarza Aleksandra I.

23 III/4 IV 1832 r. gubernator wojenny miasta Warszawy gen. jazdy hr. Iwan Witt przekazał prezydentowi miasta rozkaz budowy twierdzy. Na teren pod nią wyznaczono wzgórze na Żoliborzu, na obszarze zajmowanym przez malowniczą i luksusową dzielnicę Fawory. W związku z tym podjęto decyzję o przesiedleniu zamieszkującej ją ludności i wyburzeniu większości znajdujących się w tym miejscu budynków. Na organ odpowiedzialny za przeprowadzenie procesu wywłaszczenia został powołany Urząd Municypalny miasta stołecznego Warszawy. Jak wynikało z początkowych zapewnień wydawanych przez władze carskie, starały się one zachować wszelkie pozory legalności procedury. W rzeczywistości dalekie było to od prawdy, o czym świadczą liczne skargi, reklamacje, odwołania i zapytania kierowane do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, dotyczące regulacji finansowych.

Ocalały, znajdujące się na terenie przeznaczonym pod budowę Cytadeli, koszary gwardii pieszej zwane Koszarami Aleksandryjskimi, a także zabudowania należące do Konwiktu Pijarów i Collegium Nobilium, które zostały przejęte na potrzeby twierdzy.

Początkowo, decyzją Mikołaja I, wszelkie koszty budowy ponieść mieli właściciele nieruchomości Warszawy, jako najbardziej zaangażowani i aktywni w powstaniu listopadowym. W obronie ich interesów wystąpił Urząd Municypalny, udowadniając, że nie są oni w stanie pokryć ustalonej kwoty 8,5 mln zł., ze względu na znaczne zniszczenia zabudowy. W marcu 1833 r. car wydał ukaz o poborze dodatkowych podatków miejskich: klasycznego, od spławu na Wiśle i opłatę od rzezi bydła. W ten sposób świadczenia na rzecz budowy obciążyły całą ludność stolicy Królestwa Polskiego.

Miasto nie dysponując kwotą, którą zostało obciążone, musiało zaciągnąć pożyczkę. Wydany przez cara dekret z 28 VII/9 VIII 1834 r. upoważniał miasto do zaciągnięcia pożyczki w Banku Polskim, w wysokości 15 mln zł. z czego 10 mln miało być przeznaczonych na pokrycie kosztów budowy Cytadeli, opłacenie kosztów negocjacji i wynagrodzenia dla osób dokonujących wycen, a także na wybudowanie dróg bitych prowadzących do twierdzy. Pozostałe 5 mln miano przeznaczyć na pokrycie zaległych długów wobec banku. Na podstawie tego dekretu Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu zawarła układ z Bankiem Polskim o pożyczkę dla miasta Warszawy. Spłata miała nastąpić w przeciągu 20 lat, razem z odsetkami w wysokości 1,2 mln zł. rocznie, rozłożonej na dwie raty.

Z zaciągniętej pożyczki Bank Polski potrącił dla siebie 1 mln zł. na pokrycie kosztów negocjacji. Zatrzymał także 4.363.345 zł niespłaconych z poprzedniej pożyczki. Do skarbu Królestwa Polskiego, na rachunek miasta Warszawy, wpłynęło 9.636.654 zł, z czego skarb zatrzymał na swoim koncie 8.844.398 zł, jako zwrot poniesionych zaliczeń na wzniesienie Cytadeli. Było to o 344.398 zł więcej niż suma oszacowana przez gen. Dehna. W tej sprawie interweniował Urząd Municypalny. W prezentowanym dokumencie z 28 III/9 IV 1839 r. wyjaśniał Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych kwestię pożyczki zaciągniętej przez miasto i kosztów budowy Cytadeli, udowadniając, iż jest to kwota, której miasto nie jest w stanie pokryć z ustanowionych na ten cel podatków i musi przekazywać także pieniądze z innych funduszy. Zwracał się także z prośbą o zapewnienie, iż jest to ostateczna kwota, którą miasto zostało obciążone na cel budowy Cytadeli Aleksandrowskiej i już nie będzie zwiększana. Zapewnienie takie otrzymał.

Do prac przy budowie twierdzy przystąpiono na wiosnę 1832 r. W tym roku rozpoczęto wyburzanie pierwszych prywatnych posesji. Jednocześnie podjęto roboty ziemne, polegające na sypaniu wałów, kopaniu fos, umacnianiu stoku i budowie dróg. Kamień węgielny pod przyszłą Cytadelę położono 31 V 1832 r. Uroczystości poświęcenia Cytadeli odbyły się 4 V 1834 r.; zakończenie podstawowych prac fortyfikacyjnych miało miejsce w 1836 r.

Cytadela Warszawska, oprócz pełnienia funkcji represyjnych, stanowiła także fragment fortyfikacji przygotowanych w razie ewentualnych walk z wrogiem zewnętrznym. Zgodnie z rozwojem techniki fortyfikacyjnej i przeobrażeniami zachodzącymi w sytuacji międzynarodowej, prawie do końca XIX w. trwała rozbudowa twierdzy poprzez wznoszenie fortów i umocnień zewnętrznych.

• Kieniewicz S., Warszawa w latach: 1795-1914, Warszawa 1979;
• Król S., Cytadela Warszawska, X Pawilon - carskie więzienie polityczne (1833-1856), Warszawa 1969;
• Łagowski S., Cytadela Warszawska 1832-2007, Pruszków 2009;
• Łagowski S., Historia warszawskiej Cytadeli, Pruszków 2001;
• Mościcki H., Cytadela Warszawska, zarys historii budowy, Warszawa 1963.