Królestwo Polskie po klęsce powstania listopadowego znalazło się w rozpaczliwej sytuacji. Armia polska uległa likwidacji; żołnierzy wcielono do wojska carskiego i wysłano na rubieże imperium. Królestwo musiało ponosić koszty utrzymania 100 tys. okupacyjnej armii rosyjskiej. Nastąpiła likwidacja sejmu, polskich urzędów, przekreślono niezawisłość sądów, a językiem urzędowym został język rosyjski. Zwiększył się ucisk polityczny w szkolnictwie i kulturze (zlikwidowano Uniwersytet Warszawski i Szkołę Przygotowawczą - obecną Politechnikę); wywieziono zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk; zmniejszono liczbę szkół średnich i podstawowych. Przeprowadzono weryfikację urzędników, usunięto nielojalnych wobec cesarza, a i inni zostali zobowiązani do złożenia przysięgi na wierność monarsze. Wprowadzono instytucje naczelników wojennych, którym podporządkowana została cała administracja cywilna. Zniesiono konstytucję i ograniczono autonomię Królestwa, na które nałożono kontrybucję w wysokości 22,5 mln. rubli w złocie. Rozpoczęła się masowa emigracja osób zaangażowanych w powstanie do Prus i Austrii, a następnie dalej - do Francji, Anglii i Ameryki. Cesarz Mikołaj I ogłosił 1 XI 1831 r. manifest o amnestii, w którym wzywał emigrantów do powrotu, jednak amnestia nie objęła tych, którzy zasiadali w rządzie rewolucyjnym lub poparli w Sejmie wniosek o detronizację, oficerów niektórych korpusów polskich oraz uczestniczących w powstaniu mieszkańców guberni zachodnich (czyli Litwy i Rusi). Sprawy osób nie objętych amnestią rozpatrywał Najwyższy Sąd Kryminalny, powołany dekretem carskim z 25 II 1832 r. W 1832 r. utworzono, na podstawie Statutu Organicznego cesarza Mikołaja I (14/26 II 1832 r.), II Radę Stanu Królestwa Polskiego. Przewodniczył jej namiestnik, a członkami byli dyrektorzy główni, prezydujący w komisjach rządowych i mianowani radcy stanu.

W przechowywanych w AGAD aktach II Rady Stanu Królestwa Polskiego znajduje się, zachowany we fragmencie, raport II Rady Stanu Królestwa Polskiego na temat zniszczeń i kosztów powstania listopadowego. Są w nim m.in. informacje dotyczące stanu finansowego górnictwa z podziałem na kopalnie, huty, budowle, sprzedaż wyrobów. Dalej przedstawiony jest stan finansów w Funduszu Stowarzyszenia Cywilno-Emerytalnego, informacja o likwidacji długu publicznego, stanie mennicy i banku oraz o finansach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego i Najwyższej Izby Obrachunkowej. Obszerny fragment raportu stanowi rozdział pt. „Administracja dóbr zasekwestrowanych i konfiskacie uległych”.

We wspomnianym manifeście cesarskim z listopada 1831 r. nie było mowy o konfiskacie majątków, a jedynie o sekwestrze, czyli przymusowym zarządzie dóbr powstańców. Sprawa konfiskat pojawiła się dopiero w ukazie o nadaniu Królestwu Statutu Organicznego.

W prezentowanym dokumencie, II Rada Stanu informuje o liczbie zajętych majątków w danym roku kalendarzowym, które to „zajęcie [...], powstańcom spod amnestii wyłączonem, licznych z początku doznawało trudności, z przyczyny reklamacji trzecich osób”. Rodziny emigrantów bowiem, starały się udowodnić swoje prawa do zajętych dóbr, i dopiero po ukazaniu się w 1832 r. rozporządzenia namiestnika, unieważniającego wszelkie transakcje zawarte w czasie rokoszu, konfiskaty uległy przyspieszeniu. I tak w 1832 r. „wykryto” 27 majątków, z czego 19 znalazło się w posiadaniu Skarbu, a 8 zostało zajętych przez Towarzystwo Kredytowe. W 1833 r. „wykrytych” majątków było 268, z czego 126 przejął Skarb, 10 zajęło Towarzystwo Kredytowe; w stosunku do 5 nastąpiło zajęcie sądowe, 7 znajdowało się „pod dożywociem”, a 120 było w trakcie zajęcia. W 1834 r. „wykrytych” majątków było 229, z czego 143 znalazło się w posiadaniu Skarbu, 62 zostało skonfiskowanych, 10 zajętych przez Towarzystwo Kredytowe, 23 zajęte sądownie, 15 - dożywotnio i 82 - w trakcie zajęcia; ponadto zajęto 106 majątków ruchomych i kapitałów. Wartość zajętych majątków (ruchomych, nieruchomych i kapitałów) szacowano na 35 227 986 rubli. Jednocześnie raport informuje o długach tych majątków wobec Skarbu, wynoszących 21 243 262,19 rubli; tak więc realną wartość „przedmiotu” konfiskat i sekwestru oceniono na 13 984 723,21 rubli. Dalej następuje informacja o dochodach z zajętych dóbr i wydatkach na utrzymanie skonfiskowanych majątków i ich administrację. Po podliczeniu wszystkich kwot II Rada Stanu Królestwa Polskiego informuje, że rozchód jest wyższy od przychodu o 1 667 781,15 rubli. Konfiskaty stały się powodem wielu procesów wytaczanych przez wierzycieli, współwłaścicieli i spadkobierców. Do końca 1836 r. odbyło się ponad 1300 takich procesów.

Raport, sporządzony ok. 1835 r., został podpisany przez Józefa Rautenstraucha (1773-1842), polskiego i rosyjskiego generała, przeciwnika powstania listopadowego, lojalnego poddanego cesarza rosyjskiego. Po upadku powstania Rosenstrauch został naczelnikiem wojennym województwa mazowieckiego, członkiem Rządu Tymczasowego, który kierował resortem Oświecenia i Wyznań Religijnych. Ponadto pod raportem znajduje się podpis członka Rady Stanu Józefa Kalasantego Szaniawskiego (1764-1843), uczestnika powstania kościuszkowskiego, emigranta, który w Królestwie Polskim przeszedł na stronę władzy i pełnił różne funkcje urzędowe (m.in. był cenzorem). Poniżej podpisany jest [Karol Fryderyk] Woyda (1771-1845), były prezydent Warszawy (1816-1830), który po wybuchu powstania wyjechał z Warszawy, a po jego upadku powrócił jako dyrektor Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. Jako ostatni dokument podpisał referendarz stanu Ludwik Osiński (1775-1838), przeciwnik powstania, który jednak wziął w nim udział jako prezes Rady Municypalnej w Warszawie. Po powstaniu pracował jako referendarz stanu w Wydziale Wyznań i Oświecenia Publicznego.

Do 1840 r. w ramach represji po powstaniu listopadowym w Królestwie skonfiskowano ok. 750 majątków. Dochody z nich przeznaczono na utrzymanie administracji i urządzenie włościan, spłacanie długów, zwrot Bankowi Polskiemu sum zabranych przez wojska powstańcze oraz na funkcjonowanie sądu kryminalnego. Część majątków, która nie przynosiła wymiernych zysków, została przez rząd wydzierżawiona lub sprzedana, dlatego ich liczba uległa szybkiemu zmniejszeniu. Kilka dużych majątków przeznaczono na donacje, czyli rozdawnictwo ziemi „zasłużonym” osobom pochodzenia rosyjskiego. Generałowie i dygnitarze rosyjscy otrzymywali od cesarzy majątki ziemskie w Królestwie Polskim za udział w tłumieniu powstania listopadowego, a następnie styczniowego oraz inne szczególne zasługi. Liczba obdarowanych przekroczyła 200 osób. Otrzymali oni ok. 1 mln morgów przynoszących rocznie znaczny dochód.

• Kukulski J., Generałowie carscy i ich dobra ziemskie w Królestwie Polskim (1835-1920), Warszawa 2007;
• Treściński T., Wyzuci z majątku. O konfiskatach w zaborze rosyjskim, „Mówią Wieki”, nr 9, 2002;
• Zajewski W., Powstanie listopadowe 1830-1831, [w:] Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992;
• Zajewski W., Powstanie listopadowe 1830-1831, Polityka-Wojna-Dyplomacja, Toruń 2002.