Wojskowa służba zdrowia w Królestwie Polskim odeszła od wzorców francuskich, które obowiązywały w czasach Księstwa Warszawskiego. Została ona zdecentralizowana, przy poszczególnych jednostkach pracowali lekarze wojskowi ze stopniami wojskowymi, podlegający dowódcom jednostek. W Komisji Rządowej Wojny, urzędzie centralnym powołanym do zarządu spraw wojskowych w Królestwie Polskim, istniał Wydział Zdrowia vel Lekarski (wchodził on w skład Dyrekcji I Materiałów). Podlegali mu lekarze pracujący przy sztabach dywizji oraz w pułkach. W Warszawie funkcjonował centralny szpital wojskowy i centralna apteka. Fundowano stypendia dla studentów medycyny Uniwersytetu Warszawskiego.

W 1829 r. w Królestwie Polskim było łącznie 117 lekarzy wojskowych i 2 podlekarzy. Po wybuchu powstania listopadowego została powołana Rada Lekarska z ks. Tadeuszem Łubieńskim na czele. Naczelnym lekarzem wojskowym został dr Karol Kaczkowski. W szpitalach warszawskich przygotowano ponad 3 tys. łóżek dla rannych i chorych żołnierzy, zgromadzono też duży zapas lekarstw i środków opatrunkowych. W kwietniu 1831 r. zorganizowano kolejnych 2 tys. łóżek w szpitalach i ponad 10 tys. łóżek w domach prywatnych. W maju 1831 r. w Warszawie pracowało 108 lekarzy głównych, 67 lekarzy asystujących, 93 podlekarzy i 114 felczerów. Oprócz Polaków pomoc medyczną powstańcom nieśli lekarze-ochotnicy z wielu krajów europejskich, którzy w ten sposób chcieli wspomóc walczących o wolność Polaków. Najliczniejszą grupę zagranicznych lekarzy w wojsku powstańczym stanowili Francuzi (spośród 60 w powstaniu zginęło ich 11). Poza Francuzami z pomocą Polakom pospieszyli lekarze z krajów niemieckich (najliczniej z Wirtembergii), Węgrzy, Czesi, Włosi, Duńczycy, Szwedzi, Amerykanin i 12 Anglików. Z Francji i krajów niemieckich nadchodziły do Królestwa Polskiego także lekarstwa i opatrunki, choć część po drodze konfiskowali Prusacy.

Dr Kaczkowski zorganizował sprawną pomoc rannym żołnierzom. Na polach bitew funkcjonowały patrole sanitarne, które organizowały transport rannych. Po bitwie pod Olszynką Grochowską (25 lutego) w szpitalach w Warszawie znalazło się niemal 10 tys. rannych Polaków i Rosjan. Żołnierze obu stron byli w równym stopniu otoczeni opieką lekarską.

W początkowej fazie powstania w szpitalach panował dostatek lekarstw i materiałów opatrunkowych, warunki higieniczne były dobre, a polowe lazarety funkcjonowały sprawnie, szybko też następował transport ciężej rannych między lazaretami a szpitalami w Warszawie. Z czasem zaczęło brakować środków medycznych, zawodziła też organizacja transportu, co wielu rannych przypłaciło życiem. Od maja 1831 r., poza ranami odniesionymi w walce, lekarze musieli zmierzyć się z epidemią cholery, przywleczoną do Królestwa Polskiego przez wojsko rosyjskiego feldmarszałka Iwana Dybicza.

Prezentowany dokument został wydany 22 I 1831 r. przez Wydział Zdrowia vel Lekarski Komisji Rządowej Wojny. „Urządzenie służby w szpitalach wojskowych” zostało podpisane przez zastępcę ministra wojny, gen. piechoty Izydora Krasińskiego, radcę stanu dyrektora generalnego, gen. brygady Antoniego Darewskiego, zastępcę sekretarza generalnego, szefa Wydziału Artylerii i Inżynierów Benedykta Doneya oraz szefa Wydziału Lekarskiego Jana Chrzciciela Szymona Stummera. „Urządzenie” składało się z 51 artykułów, zebranych w kilku rozdziałach. Po 5 artykułach wstępnych następowały działy: Administracja, Przyjmowanie i wychodzenie chorych, Żywienie i utrzymywanie chorych, Fundusze, effekta, lekarstwa i potrzeby chirurgiczne, O porządku i zabezpieczeniu szpitalów, Obowiązki komisarza wojennego szpitalów.

Artykuły wstępne stanowiły m. in., że szpitale polowe będą tworzone w miarę potrzeb przy sztabach dywizji. Zarząd zwierzchni nad szpitalami polowymi i etapowymi został powierzony komisarzowi wojennemu szpitali. Każdy szpital wojskowy miał działać pod zarządem administratora wyznaczonego przez komisarza wojennego od ambulansów. Administrator odpowiadał za finanse i wyposażenie szpitala, własność chorych i rannych żołnierzy, ich konie i uprząż. Miał też prowadzić rejestr rachunków szpitalnych oraz skrupulatnie zapisywać wszelkie poważniejsze zmiany w funduszach. Przyjmowanie chorych i rannych żołnierzy a także przesyłanie ich między szpitalami miało odbywać się za „biletami wychodowymi” (bilet, podpisany przez kwatermistrza pułkowego i lekarza; mógł dotyczyć jednego żołnierza lub kilku), zawierającymi: imię, nazwisko, numer rodowodu i kontroli, datę i rodzaj choroby.

Chorzy mieli być żywieni według ustalonej taryfy, trzy razy dziennie. Magazyny żywności miały znajdować się przy szpitalu i być zaopatrzone, na co najmniej jeden dzień. Tylko najciężej chorym przysługiwała odzież szpitalna, lżej ranni mieli pozostawać w swoich mundurach.. Do obowiązków komisarza wojennego szpitali należała też dbałość o porządek i sprawną organizację w przypadku ewakuacji szpitala. Miał on także składać szczegółowe raporty do intendenta generalnego z kontroli stanu szpitali wojennych.

Do „Urządzenia” została dołączona „Tabela diet” zawierająca szczegółowy spis wyżywienia dla żołnierzy przebywających w szpitalach wojennych. Ze względu na stan zdrowia przewidziane zostały trzy warianty.

Ponadto przy „Tabeli diet” zamieszczono wzory dziennych oraz pięciodniowych raportów o ruchu chorych w szpitalu. W obu uwzględniono te same informacje: ilość żołnierzy przybyłych ze szpitala, wyzdrowiałych, przetransportowanych do innych szpitali i zmarłych. Podawana była ilość chorych z gorączką, przewlekle chorych, rannych z uszkodzeniem wzroku, „chorych zewnętrznie” (rannych), chorych na choroby weneryczne i ze świerzbem.

• Domański E., Epoka Powstania Listopadowego, Lublin 2000;
• Eile H., Powstanie listopadowe. Finanse i administracja wojska, Warszawa 1939;
• Kieniewicz S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992;
• Kozłowski E., Wrzosek M., Dzieje oręża polskiego 1794-1938, Warszawa 1973;
• Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1966.